Όχι στα Μάτια

Όχι στα Μάτια

Διήγημα του Μανωλά Εμμανουήλ, 07/08/2018

(παρουσιάστηκε στο 32ο Λογοτεχνικό Εργαστήριο της Άλεφ, 

και συνεμορφώθη προς τας υποδείξεις)

(πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό "περί ου", 29/01/2019,

http://www.periou.gr/εμμανουήλ-μανωλάς-όχι-στα-μάτια/)

Την Παρασκευή στις τέσσερις του Μάη, που πήρα το πλοίο για το νησί μας, υπήρχε κάτι που δεν πήγαινε καλά. Είχα μια ανησυχία και δεν μπορούσα να χαλιναγωγήσω τη σκέψη μου. Το μυαλό μου έκανε περίεργους υπολογισμούς, που δεν είχε λόγο να τους κάνει. Ας πούμε, ίδια ημερομηνία και ίδια ημέρα θα είχαμε πάλι το 2029, μετά από 11 χρόνια. Από μικρός είχα ευχέρεια σε αναλυτική παρατήρηση και υπολογισμούς, που αποδείχτηκαν χρήσιμα στην προώθηση πωλήσεων σε διστακτικούς πελάτες, αλλά σήμερα δεν χρειάζονταν. Ήξερα πού πηγαίνω, τόσα χρόνια είχα ζήσει στο νησί, δεν χρειαζόταν να ανησυχώ! Και υπήρχε πολλή δουλειά να κάνω, αφού η νέα διευθύνουσα σύμβουλος της εταιρείας, μου είχε ζητήσει και συναντηθήκαμε στην Αθήνα την περασμένη Τρίτη για να γιορτάσουμε την ίδρυση εμπορικού παραρτήματος στο νησί.

Επιδιώκοντας να παραμένω ήρεμος, παρατηρώ τους γύρω μου. Οι συνταξιδιώτες μου έχουν τα χάλια τους. Ίσως όχι τόσο οι νέοι, αλλά όλοι οι άλλοι έχουν εμφανή ελαττώματα. Άλλος μεγάλη μύτη, άλλος ασύμμετρα αυτιά, αυτή που κάθεται απέναντί μου έχει γουρλωτό βλέμμα. Διαλεγμένοι, ένας κι ένας. Θα έλεγα ότι ναι, τελικά ο Έλλην δεν είναι «ωραίος ως Έλλην», που λέμε με εθνική υπερηφάνεια αγνοώντας τόσους όμορφους ηθοποιούς του ξένου κινηματογράφου, αλλά προβληματικά σουλούπια έχουν και οι τουρίστες! Τελικά, όσο το σκέφτομαι τόσο χειροτερεύει, και νομίζω ότι δεν έχω ξαναδεί τόση κακογουστιά μαζεμένη.

Βγαίνω από την αίθουσα με την πολυκοσμία για να ανέβω στο επάνω κατάστρωμα, κουβαλώντας και το δώρο, γνήσιο Μουράνο που έφερα από την Βενετία, για την γιορτή της Λένας σε δυο βδομάδες. Το πλοίο είναι γρήγορο, καλοτάξιδο αλλά, όπως φαίνεται από τις σκουριές στα σκαλοπάτια, η Blue Sea Lines δεν το φροντίζει άψογα. Πολύς κόσμος έχει μαζευτεί επάνω και πολλοί καπνίζουν, κάπου εκατόν τριάντα άτομα που δεν ενδιαφέρονται να εισπνεύσουν καθαρό τον αέρα της θάλασσας.

Η Σαντορίνη μοιάζει από μακριά σαν στραβοκομμένο γλυκό σοκολάτα γαρνιρισμένο άτεχνα με τρίμμα λευκό αμύγδαλο. Μέσα στην καλντέρα βρίσκονται δυο κρουαζιερόπλοια και αρκετά μικρότερα πλεούμενα. Το πλοίο μου δένει στον Αθηνιό, το κεντρικό λιμάνι, κι εγώ κατεβαίνω μαζί με πολλούς που ψάχνουν αγχωμένοι για μέσο μεταφοράς. Όπως έχουμε συνεννοηθεί, η Λένα θα με περιμένει μετά το εστιατόριο «Ο Καλόγερος» μάλλον με το αγαπημένο της κόκκινο Γιαρισάκι. Είναι σημαντικό να βρω το αυτοκίνητο γιατί την Λένα δεν την έχω δει τα τελευταία δέκα χρόνια που προωθούσα πωλήσεις στην Ιταλία, και δεν έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στις καλλιτεχνικές φωτογραφίες που ανεβαίνουν στο ίνσταγκραμ. Μπορεί να έχει πάρει παραπανίσια κιλά με τη δουλειά της στο μαγαζί. Στα εικοσιδύο της ήταν, χωρίς να υπερβάλλω, η πιο γοητευτική κοπέλα στην Περίσσα, κι αν δεν ήμουν κι εγώ ξεχωριστός δεν θα είχα την τύχη να γίνουμε ζευγάρι. Μεγάλη τύχη και όνειρο ζωής. Για να μπορέσουμε να ζήσουμε καλύτερα μαζί, είχαμε αποφασίσει να εργαστώ σε πολυεθνικές τόσα χρόνια!

Κόκκινο Yaris δεν βλέπω, αλλά μια γνώριμη ξανθιά με γαλανά μάτια και λιγνό κορμί βγαίνει από ένα δίχρωμο γκρι-μαύρο C-HR και με φιλάει ξαφνικά στο στόμα, όπως παλιά. «Καλώς όρισες, Νοάκο μου» λέει γλυκά. Είναι σίγουρα η αγαπημένη μου Λένα, η μόνη που με λέει έτσι, αλλά όχι τόσο όμορφη όσο θυμόμουν, ίσως είναι κουρασμένη. Τότε, βέβαια, άστραφταν τα νιάτα της από τον έρωτα. Σήμερα βλέπω μόνο ότι λάμπουν τα μάτια της από χαρά.

«Καλώς σε βρίσκω μωρό μου! Καινούργιο αμάξι;» της λέω. «Ναι, μιας εβδομάδας περίπου» μου απαντάει χαμογελώντας πλατιά.

Είμαι κι εγώ αρκετά χαρούμενος αλλά δυσκολεύομαι να επιβεβαιώσω αυτό που λένε, ότι η ομορφιά βρίσκεται στα μάτια αυτού που την βλέπει. Μπαίνουμε στο υβριδικό να πάμε στο σπίτι. Έχει πλούσιο καντράν και το μόνο που σκέφτομαι είναι ότι ο ηλεκτρικός κινητήρας είναι ήσυχος και δυνατός, ενώ κάποιος άλλος θα εξυμνούσε την όμορφη σχεδίαση με τα μπούμεραγκ παντού. Με λοξές ματιές στη Λένα που οδηγεί γρήγορα και προσεκτικά, προσπαθώ να βρω τι με είχε μαγέψει τότε.

«Δεν σου λείπει η αλλαγή των ταχυτήτων;» την ρωτάω. «Καθόλου! Συνήθισα αμέσως το αυτόματο κιβώτιο» μου λέει χαμογελώντας.

Δεν φαίνεται να έχει αλλάξει, τα κιλά της καμιά εξηνταριά, όσα τα θυμάμαι, η κόμμωση προσεγμένη με μερικές ατίθασες μπούκλες στο πλάι, το πρόσωπό της άψογο και περιποιημένο, αλλά όχι ακαταμάχητα ελκυστικό.

Υπάρχει μεταβολή στο τι μπορώ να θεωρήσω ωραίο, αφού ένα πρόσωπο που το ήξερα πανέμορφο δεν μου αρέσει τόσο, κι όλη αυτή την εβδομάδα, η κατάσταση εντείνεται και η ομορφιά χάνεται από το κάθε τι.

Δεν φαίνεται στην αρχιτεκτονική του διώροφου σπιτιού που φτάσαμε, με την φροντισμένη αυλή και την τοξωτή αυλόθυρα.

Λείπει από τα περίτεχνα πιάτα που σερβίρισε ο σεφ μας όταν ήρθαμε για φαγητό στο εστιατόριό μας.

Δεν έχει καμιά ιδιαιτερότητα το ηλιοβασίλεμα που βλέπουμε από τον Πύργο Καλλίστης κι ας φιλιόμαστε όπως παλιά ανάμεσα σε πολλά ερωτευμένα ζευγάρια.

Δεν ριγώ πια από τον ήχο της φωνής της Λένας που με ρωτάει διάφορα για τα σχέδιά μου. Της λέω ότι έχω αποφασίσει να μείνω στο νησί μαζί της, αν με θέλει. Είναι καταχαρούμενη, και μου το δείχνει με κάθε τρόπο. Κι αν το κορμί της είναι το ίδιο αγαλματένιο, όπως στα νιάτα μας, μου φαίνεται απόψε σαν να χάνει σε σύγκριση με όσα πολύ πρόσφατα ένιωσα να μου συμβαίνουν. Η ιδιαίτερη έλξη που μου εξασκούσε έχει εξασθενήσει.

Η ομορφιά της υπάρχει ίσως στη μνήμη μου, αλλά όχι στα μάτια μου. Και να δεις ότι, την ζημιά, μου την έχει κάνει η νέα αφεντικίνα!

Την περίμενα την Πρωτομαγιά στο Βυζαντινό Εστιατόριο πίνοντας κοκτέιλ, αλλά όταν ήρθε έφερε κρυφά ένα μπουκάλι κρασί για να συνοδέψουμε το φαγητό μας. Καλό ήταν, μεθυστικό, από τις πιο παλιές μάρκες που είχε επί αιώνες στα κελάρια η επιχείρηση, όπως μου είπε. Τα άλλα που είπαμε δεν τα θυμάμαι, πάντως ξύπνησα μεσημέρι γυμνός στο κρεβάτι του σπιτιού μου. Προσπάθησα τότε να σκεφτώ τι έγινε, και το μυαλό μου έφερνε κάποιες ρευστές εικόνες σαν από παραμύθι. Ένας μεγάλος χώρος σαν ναός στολισμένος και φωτεινός, μια απίστευτη ηρεμία και αυτοπεποίθηση να με γεμίζει, κι εγώ να εκφράζω τον θαυμασμό μου στην ιέρεια που με φιλούσε και με έγδυνε οδηγώντας με σε ένα κυκλικό κρεβάτι. Την βοήθησα να γδυθεί κι αυτή, με τρέλανε η απαλή της επιδερμίδα, και αφού τα χάδια και τα φιλιά είχαν καλύψει κάθε καμπύλη των κορμιών μας, με έπιασε από την ρίζα της ζωής και την έβαλε προσεκτικά μέσα της και τότε η σκέψη μου άνθισε σαν ηλιόλουστο λιβάδι και τα γλυκόλογά της ακούγονταν σαν κελάρυσμα ρυακιού. Δεν είχα πια τον έλεγχο του κορμιού μου, η μουσική των βογκητών μας ανέβαινε σε κρεσέντο, και όταν οι χυμοί μας ενώθηκαν έχασα τον κόσμο.

Το πρωί ξύπνησα καθώς αυτή με φιλούσε φεύγοντας, και νόμισα ότι είδα να τρεμουλιάζουν στην πλάτη της πολύχρωμες φτερούγες, η καθεμιά με δική της κίνηση όπως στις λιβελούλες. Πήγα να τις αγγίξω αλλά δεν υπήρχε κάτι εκεί. Νομίζω πως ψέλλισα «έχω παραισθήσεις». Δεν είπε τίποτα και σαν να χάθηκε οπισθοχωρώντας στο βάθος του δωματίου προς την έξοδο. Παραξενεμένος, δεν άκουσα την πόρτα να ανοιγοκλείνει, αλλά το μυαλό μου ξαναβυθίστηκε. Κοιμήθηκα λίγο ακόμη προτού ετοιμαστώ για το ταξίδι. Το μεσημέρι που σηκώθηκα, βεβαιώθηκα ότι είχαμε ακόμη Τετάρτη και ότι τα ονειρεύτηκα όλα αυτά γιατί η πόρτα του σπιτιού μου ήταν κλειδωμένη από μέσα.

Σήμερα σκέφτομαι πως θα ήθελα να είναι αλήθεια. Αυτό λοιπόν είναι το πρόβλημα, το κάτι που δεν πάει καλά! Το αρχαίο κρασί, δεν είναι απλό κρασί, αλλά περιέχει κάτι που με κάνει να σκέφτομαι με άλλη αισθητική. Και η νέα αφεντικίνα που το έφερε για να το πιούμε, μου έδειξε έτσι πως ήταν πολύ περισσότερο από διευθύντρια εταιρείας ποτών! Ποια σχέδια έχει;

Είμαι κι εγώ μέσα στα σχέδιά της; Είχαμε πει να συναντηθούμε το Σαββατοκύριακο και να που σηκώνομαι το πρωί με πρώτη σκέψη, όχι στη Λένα που κοιμάται πλάι μου, αλλά να τηλεφωνήσω στην κυρία Στελλαλούνα.

Μου είχε αφηγηθεί πόσο χάρηκε όταν το όνομά της έγινε παιδικό βιβλίο πριν από καμιά εικοσιπενταριά χρόνια. Της είχα πει ότι και το δικό μου εμφανίζεται σε διάφορους τίτλους, αλλά δεν μου έκανε μεγάλη εντύπωση, επειδή ο συνονόματος βασιλιάς Αλκίνοος της Οδύσσειας ήταν γνωστός επί αιώνες. Χαμογέλασε περίεργα όταν το είπα αυτό. Για εμπορικά θέματα, το πιο σημαντικό που είπαμε ήταν ότι η Σαντορίνη είναι πέρασμα για όλες τις φυλές του κόσμου και θα μπορούσαμε να προωθήσουμε τα κρασιά μας πιο αποτελεσματικά. Εγώ είχα την ιδέα ότι στο εστιατόριο ‘της Λένας’, της Λένας μου, σίγουρα θα πετύχαινα μια καλή προώθηση, τουλάχιστον του αρωματικού Ασύρτικου για τους ντόπιους και του γλυκόπιοτου Βινσάντο για τους περαστικούς. Ως πωλητής γνώριζα ότι η οινοποιία στο νησί μετρούσε 35 αιώνες παραγωγής, με μοναδικές γεύσεις λόγω του ηφαιστειακού κλίματος.

Της τηλεφώνησα και κανονίσαμε. Η Λένα είχε δουλειά, να παραλάβει πελάτες από τον Αθηνιό. Νοίκιασα ένα ασημί Astra από την Easy Car Rental, γιατί προτιμούσα τα Γερμανικά παρά την δεκαετία που πέρασα στην Ιταλία, πρόσεξα και σημειώσαμε ότι είχε ένα χτύπημα στην πίσω δεξιά πόρτα για να μην πληρώνω ζημιές άλλων, και πήγα στη Θήρα, στο εστιατόριο Αργώ, που φημιζόταν για τα πολύ καλά κοκτέιλ και ήταν κοντά στο Οινοποιείο. Κάθισα σε μια άκρη του εξώστη με τα λευκά έπιπλα, κοκτέιλ δεν πήρα, αλλά ζήτησα ένα ποτήρι Αηδάνι, μονοποικιλιακό λευκό ξηρό, από τις Αιγαιοπελαγίτικες γεύσεις που είχα επιθυμήσει, όσο έλειπα στο εξωτερικό. Κι εκεί που έπινα το δροσερό κρασί, προσπαθώντας να καταλάβω τι το ενδιαφέρον έβρισκαν οι άλλοι στην θέα της καλντέρας, είδα μια πάρα πολύ όμορφη κυρία, την αφεντικίνα μου, να βγαίνει στον εξώστη και να έρχεται προς εμένα.

Σφίγγεται κάτι μέσα μου επειδή με δυσαρεστεί η κατάσταση που βιώνω και  σίγουρα μου δυσκολεύει τη ζωή με τη Λένα.

Η γνώστρια των αρχαίων κρασιών με είχε παγιδέψει από την Πρωτομαγιά με κάποιο μαγικό φίλτρο για να βλέπω ομορφιά μόνο σ’ αυτήν. Και όλα τα άλλα που είχα νιώσει μαζί της σαν τόσο αληθινά, στην πραγματικότητα ήσαν ένα απατηλό όνειρο!

Καλύτερα να μην εκτεθώ!

«Καλημέρα κυρία Στελλαλούνα! Καλώς ήρθατε!»

«Δεν με περίμενες πολύ; Καλημέρα! Έχεις βολευτεί στο νησί;»

«Έχω μια γνωστή από παλιά και με φιλοξενεί. Σας έχω ήδη μιλήσει για το εστιατόριο ‘της Λένας’, στην Περίσσα».

«Ωραία! Θα χαρώ να την γνωρίσω. Εγώ μένω με τον άντρα μου τον Μάικλ, που δεν με αφήνει ποτέ μόνη μου. Μισό λεπτό τώρα, παρκάρει και έρχεται. Την Πρωτομαγιά δεν πρόλαβες να τον γνωρίσεις όταν ήρθε στο Χίλτον, γιατί είχες μάλλον ανακατέψει τα ποτά και σε πείραξε αμέσως το κρασί. Ευτυχώς όμως που ήρθε, γιατί βοήθησε να σε πάμε μέχρι το σπίτι σου».

«Αυτός με πήγε στο σπίτι;»

«Ναι. Σε αφήσαμε στην πόρτα σου και είπες ότι όλα είναι εντάξει».

Δεν το θυμόμουν αυτό! Κι όμως σίγουρα κάτι δεν είναι εντάξει! Αφού δεν έγιναν αυτά που νόμισα ότι έγιναν, γιατί εξακολουθώ να βλέπω την λαμπερή ομορφιά καθισμένη μπροστά μου;

Σκέφτηκα να την ρωτήσω, αλλά θα φαινόμουν πολύ ανόητος. Στο μεταξύ ήρθε ο Μάικλ. Συστηθήκαμε καλύτερα, ζήτησα συγνώμη για την ταλαιπωρία που τον έβαλα, είπε ότι δεν τον ενόχλησε τίποτε και να το ξεχάσω. Πήρανε κι αυτοί δυο ποτήρια δροσερό Αηδάνι.

Αλλά εγώ πώς να ξεχάσω; Η ζωή μου έχει αλλάξει με τρόπο ακατανόητο, γιατί αφενός νιώθω ότι έζησα κάτι, που όπως αποδείχτηκε είναι φαντασίωση, και αφετέρου βλέπω όλα τα πράγματα ανούσια με μια μοναδική ομορφιά στο μέσο τους.

Τουλάχιστον θα χαίρομαι κάθε φορά που την βλέπω!

Σαν να χαμογέλασε αδιόρατα μόλις το σκέφτηκα.

Καταστρώσαμε το πλάνο ενεργειών και προωθήσεων της εταιρείας μας για το επόμενο τρίμηνο και συμφωνήσαμε να βρεθούμε το βράδυ για φαγητό στο εστιατόριο ‘της Λένας’. Τους άφησα στην Αργώ να πίνουν το κρασάκι τους με θέα στην καλντέρα και έφυγα. Πήρα το Astra και κατευθύνθηκα προς την Περίσσα.

Στο δρόμο, κοντά στη Μεσσαριά, αισθάνομαι μια ηρεμία να με πλημμυρίζει και ένα χέρι να με αγκαλιάζει. Στο κάθισμα του συνοδηγού κάθεται η Στελλαλούνα! «Πώς το έκανες αυτό; Πώς ήξερες που θα είμαι;» την ρωτάω και μου λέει «Είναι πανεύκολο για όλες εμάς, που μας λέτε ξωθιές ή νεράιδες εδώ και χιλιάδες χρόνια. Έλα! Το ξέρω ότι έχεις δει τις φτερούγες μου! Ο Μάικλ δεν με αφήνει ποτέ, αλλά εγώ μπορώ να τον αφήνω όποτε θέλω και να πηγαίνω σε όποιον έχει πιεί από το ξωθιονέρι μου. Δεν στενοχωριέται ο Μάικλ, γιατί νομίζει πως είμαι ολόκληρη κοντά του. Δεν σου λέω ψέματα! Βάλε τώρα το αυτοκίνητο εδώ στο πάρκινγκ της τράπεζας, γιατί έχω επιθυμήσει να αγκαλιαστούμε ξανά. Κανείς δεν θα μας βλέπει αγαπημένε μου Νοάκο!».

Κάπως ξαφνιασμένος που το ήξερε αυτό, αλλά γεμάτος χαρούμενη προσμονή, άναψα το αριστερό φλας και, όπως έβαζα το αυτοκίνητο σε μια άκρη, σκέφτηκα «Άτυχη Λένα!»

Σκέφτομαι όσα έχουν συμβεί

Σκέφτομαι όσα έχουν συμβεί.
Άλλα μου έδωσαν ικανοποίηση ... και αδιαφορώ αν δεν ξανασυμβούν,
άλλα μου έδωσαν λύπη ... και προσπαθώ να τα ξεχνάω, 
άλλα μου έδωσαν ευτυχία ... και βασανίζομαι που ήσαν ανεπανάληπτα,
άλλα μου έδωσαν στενοχώρια ... και μου άσπρισαν τα μαλλιά.

Σκέφτομαι όσα έχουν συμβεί.
Ο χρόνος σφαδάζει ανεξέλεγκτος ... και ανακατεύει παρελθόν και μέλλον,
οι βεβαιότητες παλεύουν με τις πιθανότητες ... και αφήνουν ερείπια σιγουριάς,
οι ιστορίες μπλέκουν τους ήρωές τους ... που αλλάζουν συνεχώς ηλικία,
και όλοι μαζί μιλούν, λέγοντας ... αυτά που έχω ακούσει σιγανά ή φωναχτά.

Σκέφτομαι όσα έχουν συμβεί.
Αυτά με έχουν ξαφνιάσει, ... αυτά με έχουν ενθαρρύνει,
αυτά με έχουν μορφώσει, ... αυτά με έχουν γοητεύσει,
αυτά με έχουν γαληνέψει, ... αυτά με έχουν ωριμάσει,
αυτά μου έδωσαν εμπιστοσύνη στη ζωή, ... αυτά μου δίδαξαν την αγάπη.

Σκέφτομαι όσα έχουν συμβεί.
Χάρη σε όλα αυτά είμαι αυτός που είμαι, ...και προσμένω με ελπίδα όσα θα συμβούν
για να υπάρξει ο αυριανός εαυτός μου.

(Μ.Ε. 21-07-2018).

Ζωή, ένα ποίημα του Γιώργου Τσιρώνη

Από το 37ο Συμπόσιο Ποίησης της Πάτρας,
ένα ποίημα του φίλου νομικού Γιώργου Τσιρώνη,
με αφιέρωση "στο φίλο Μανώλη, 01/07/2018".
Τον ευχαριστώ πολύ.

Είναι εκπληκτική η ιδιαιτερότητα των στίχων, που αναφέρεται σε γεγονός. <3 span="">

Ζωή

-- (Ο Πάμπλο Νερούντα μιλά)
Ματίλντε / εγώ που σ' έκοψα / κρίνο λευκό / απ' τον αγρό τ' ονείρου
κι εσύ / που απ' του Χάρου / το πηγάδι / μ' ανασήκωσες
είσαι ένα σύννεφο / λευκό / και φευγαλέο
μέσα από την σκονισμένη / και φλεγόμενή μου / δύση.

-- (Ματίλντε)
Πάμπλο όραμα / αλαβάστρινο / της φωτιάς / και των ανέμων
στα μάτια σου / γέρασε η Ομορφιά / στα χέρια σου / στερέψαν τα Ποτάμια.
Πάρ' την καρδιά μου / τα νιάτα μου / τα ζεστά
ο Κόσμος / πάλι ν' αρχίσει / δροσερός να κυλά.

Ανθρώπινες σχέσεις και Χημεία

Σκέφτομαι ότι αυτό που λένε, οι Αμερικανοί κυρίως, πως υπάρχει χημεία μεταξύ δυο ανθρώπων, έχει πολλές συνιστώσες.

Είμαστε οργανισμοί που ζούμε με διαρκείς χημικές διεργασίες. Και σε κυτταρικό επίπεδο, και σε σωματικό επίπεδο, και στον τρόπο που σκεφτόμαστε ακόμη, επενεργούν χημικές αντιδράσεις. Το τι θα φάμε, πώς θα το χωνέψουμε, τι μεταβολισμό θα έχουμε, πώς θα καθαρίσουμε το αίμα μας, πώς θα προστατευθούμε από μικρόβια κλπ, όλα είναι θέμα χημείας.

Είχαμε μάθει ότι τα στοιχειώδη άτομα προσέρχονται σε ενώσεις, εξώθερμες ή ενδόθερμες, σχηματίζοντας δεσμούς ετεροπολικούς ή ομοιοπολικούς. Ίσως το ίδιο κάνουν και τα πρόσωπα, δημιουργώντας δεσμούς, ήπια ή με σφοδρότητα, απλούς, διπλούς, τριπλούς, που μένουν σταθεροί ή που μπορεί κάποια στιγμή να σπάσουν.
Δεσμούς κάνουν πρόσωπα σχεδόν όμοια, με κοινά ενδιαφέροντα και ήρεμη ζωή, δεσμούς κάνουν και πρόσωπα διαφορετικά, βραχύβιους και συνήθως με θυελλώδη εξέλιξη.

Υπάρχει στην χημεία και η έννοια του καταλύτη. Είναι ουσία που βοηθάει μια χημική αντίδραση να γίνει, αλλά δεν συμμετέχει στα προϊόντα. Φεύγει άθικτη. Στα πρόσωπα τέτοιο ρόλο παίζουν, μεταξύ άλλων, οι προξενήτρες. (Το "μεταξύ άλλων" έχει την σημασία του. Υπάρχουν νέες σχέσεις που, όταν χάνονται, μας βοηθούν να εκτιμήσουμε τις προϋπάρχουσες).

Ο απλός λαός λέει "άμα δεν ταιριάζανε δεν θα συμπεθεριάζανε", αλλά και πιο συγκεκριμένα "δεν ταιριάζουνε τα χνώτα τους".
Πραγματικά, το πώς μυρίζει ο άλλος μπορεί να μας επηρεάσει πολύ, άλλοτε θετικά με τα τεχνητά αρώματα ή τις φερομόνες του ιδρώτα, άλλοτε αρνητικά (οπότε σε κοινόχρηστους χώρους χρησιμοποιούν λιβάνια και ψεκασμούς ή αρωματικά καπνά για να σκεπάσουν τις προσωπικές οσμές).
Αν μας ενημερώσουν τα γονίδιά μας ότι μας αρέσει η μυρωδιά του συντρόφου μας, τότε δεν πρέπει να υπάρχει εμπόδιο για έναν καλό δεσμό και πιθανώς καλούς απογόνους.

Όταν οι δεσμοί των ατόμων σπάνε, τα άτομα μένουν άθικτα. Υπάρχουν επί δισεκατομμύρια χρόνια, από τότε που σχηματίστηκαν:
στην αρχή του χρόνου το υδρογόνο,
αργότερα στο εσωτερικό των αστέρων τα υπόλοιπα.
Τελικά, όλοι, τα έχουμε τα χρονάκια μας!

Όταν όμως πάψουν να υπάρχουν οι δεσμοί των προσώπων, δεν μένουν αλώβητοι και αμετάβλητοι οι οργανισμοί.
Πάντοτε μένει στη μνήμη η θύμηση, που είναι καλή μόνο αν υπήρξε ευτυχία στη σχέση.

(Δημοσιεύθηκε στο facebook, 15.05.2018, ώρα 01:21').

Fractal Amarcord

Φράκταλ Άμαρκορντ

Αδιαφορώντας για την αυξανόμενη απογευματινή κίνηση στον δρόμο, ο ταξιτζής γύρισε ξαφνικά και μου είπε με ένταση στην φωνή του :

«Εσύ ήσουνα!»

«Τι θέλετε να πείτε;» τον ρώτησα και ταυτόχρονα αυτός έλεγε…

«Εσύ ήσουνα το πρωί στη στάση! Όλοι, όσοι περιμέναμε το λεωφορείο, παγώσαμε από τον τρόμο και ξεχάσαμε να ανέβουμε στο όχημα. Όλοι, εκτός από σένα!»

--- * ---

Ριπές ανέμου σκόρπιζαν το πρωινό ψιλοβρόχι. Η Πάτρα ήταν γνωστή για τον επίμονα βροχερό καιρό της και γι’ αυτό οι περισσότεροι δρόμοι της είχαν στεγασμένα τα πεζοδρόμιά τους, σαν στοές. Πήγα στην στάση κοντά στην Μπύρα του Μαράτου και περίμενα το λεωφορείο.

Η ώρα του δεν ήταν σίγουρη. Προβλέπονταν στο πρόγραμμα του σταθμάρχη έξι αναχωρήσεις την ώρα, δηλαδή ένα λεωφορείο κάθε δέκα λεπτά. Καμία σχέση με την πραγματικότητα. Το συνηθισμένο ήταν να περνάνε έξι λεωφορεία στις οχτώ και πέντε, και πάλι έξι στις εννιά και πέντε. Οι οδηγοί φαίνεται ότι προτιμούσαν να μετακινούνται σε παρέες. Οι αγανακτισμένοι επιβάτες γέμιζαν ασφυκτικά τα πρώτα δυο – τρία, με αποτέλεσμα τα υπόλοιπα να πηγαίνουν σχεδόν άδεια. Σίγουρα έκαναν οικονομία στα καύσιμα, αφού τα εισιτήρια πήγαιναν στο Κοινό Ταμείο Εισπρακτόρων και Λεωφορειούχων.

Όταν έφτασα στην στάση, βρίσκονταν ήδη εκεί πέντε άτομα. Οι τέσσερις γυναίκες είχαν επηρεαστεί από διάφορα ρεύματα της μόδας και ο κύριος μελετούσε ένα βιβλιαράκι για ιπποδρομίες. Για να φυλαχτούν από τις κρύες ψιχάλες, αφού δεν υπήρχε στέγαστρο, ακουμπούσαν τις πλάτες τους στο παλιό τριώροφο, στο οποίο γίνονταν κάποιες εργασίες στον τέταρτο, όπως μαρτυρούσαν τα καλουπωμένα μαδέρια.

Εγώ στάθηκα στην άκρη του πεζοδρομίου, προσέχοντας να μην πατάνε τα πόδια μου στις διαχωριστικές γραμμές των πλακών και του ρείθρου, και έψαχνα την Κορίνθου με ματιές αγωνίας για να δω το λεωφορείο να έρχεται. Οι άλλοι πέντε, που προφανώς κανένας τους δεν ήταν φοιτητής, θα κατέβαιναν σε ενδιάμεσες στάσεις και εγώ θα πήγαινα τέρμα Πανεπιστήμιο.

Στο μυαλό μου αναδεύονταν σαν ζωντανές οι εξισώσεις των φίλτρων Κάλμαν που απειλούνταν με εξαφάνιση από τα πιο εξελιγμένα φίλτρα Λαϊνιώτη. Τα περιοδικά του Άιτριπλί (IEEE) φιλοξενούσαν εκτενείς παρουσιάσεις των πρώτων που δούλευαν σε καρτεσιανές συντεταγμένες και μόνο μια περιληπτική αναφορά των δεύτερων, σαν να επρόκειτο για απόρρητο στρατιωτικό μυστικό. Μπορεί και να ίσχυε αυτό, μάλλον, αφού τα φίλτρα χρησιμοποιούνταν στο λογισμικό των αυτόματων πιλότων των αεροσκαφών. Αν τα στρατιωτικά αεροπλάνα χρησιμοποιούσαν φίλτρα Λαϊνιώτη κατά την προσγείωση ή την προσνήωσή τους, ήταν πολύ συνετό που έκρυβαν τις εξισώσεις. Ήταν όμως σχεδόν προφανές ότι η κυκλική τροχιά αναμονής επάνω από το κατειλημμένο αεροδρόμιο, που γινόταν ελικοειδής καθοδική τροχιά και τελικά ευθεία πάνω στον διάδρομο προσγείωσης, θα έπρεπε να περιγράφεται σε σφαιρικές συντεταγμένες. Έτσι θα ήσαν οι πράξεις λιγότερες, οι υπολογισμοί ταχύτεροι, ο απαιτούμενος εξοπλισμός μικρότερος και ελαφρύτερος και η τοποθέτησή του σε μονοθέσια πολεμικά ευχερέστερη. Τα φίλτρα Λαϊνιώτη και οι σφαιρικές συντεταγμένες πρέπει να είχαν πολύ στενή σχέση.

Έστρωσα τα μαλλιά μου με το δεξί χέρι. Το βρόχινο νερό τα κατσάρωνε και μου άρεσε αυτό. Είδα το λεωφορείο να έρχεται. Σήκωσα το χέρι οριζόντια μπροστά μου για να κάνω σήμα στον οδηγό και το κατέβασα πάλι. Την ώρα που το λεωφορείο έφτανε κοντά ελαττώνοντας ταχύτητα, ένιωσα μια κίνηση αέρα στο δεξί μου μάγουλο και ένα άγγιγμα στο δεξί μανίκι μου και αμέσως άκουσα έναν τρομακτικά δυνατό θόρυβο δίπλα μου.

Κοίταξα κάτω. Είδα έναν τενεκέ από ελιές Καλαμών χωρίς καπάκι με καρφωμένο ξύλινο πιάσιμο για να τον σηκώνουν εύκολα οι μπετατζήδες. Ο τενεκές ήταν γεμάτος γκριζοπράσινο φρέσκο τσιμέντο και ήταν ελαφρά γερτός γιατί είχε σπάσει το πεζοδρόμιο πέφτοντας. Απείχε το πολύ δέκα πόντους από το πόδι μου. Κανείς δεν ήταν κοντά μου.

Κοίταξα ψηλά, αλλά δεν είχε εμφανιστεί κανένας για να αναζητήσει τον τενεκέ του.

Δεν ασχολήθηκα άλλο και μπήκα στην πόρτα του λεωφορείου που ήταν ορθάνοιχτη μπροστά μου.

--- ** ---

Χωρίς να το καταλάβω πέρασε η ημέρα και δεν θυμάμαι αν προχώρησα τις εργασίες μου. Θυμάμαι όμως ότι το απόγευμα ξαφνιάστηκα όταν αντιλήφθηκα ότι είχα καθίσει έχοντας τα πόδια πάνω στο γραφείο μου και παρατηρούσα τα σύννεφα που περνούσαν με δυσκολία την κορυφή του γειτονικού βουνού και κυλούσαν στην από εδώ πλαγιά αλλάζοντας με την τυρβώδη ροή τους πάμπολλα σχήματα. Τα πουλάκια που είχαν τις φωλιές τους στο κτήριο τιτίβιζαν ασταμάτητα και εγώ σκεφτόμουν πόσο υπέροχη είναι η ζωή.

Δεν συνήθιζα να κάθομαι με αυτόν τον τρόπο, ούτε συνήθιζα να αναπολώ, οπότε συνειδητοποίησα ότι σκεφτόμουν την ζωή επειδή είχα φτάσει το πρωί πολύ κοντά στον θάνατο. Αποφάσισα να γυρίσω στην πόλη και περάσω μια ευχάριστη βραδιά με τους φίλους μου. Πήρα το λεωφορείο και όταν έφτασα στην Πάτρα, πήγα στο σπίτι, φρόντισα λίγο τον εαυτό μου, και μετά πήρα ένα ταξί από την πιάτσα της Μανωλιάσσης για τα Ψηλαλώνια.

--- *** ---

Ήρεμα απάντησα στον ταξιτζή που ευτυχώς είχε γυρίσει μπροστά του «Είχα σκοτούρες στο μυαλό μου και δεν κατάλαβα καλά τι έγινε εκείνη την στιγμή. Αφού ήμουνα ζωντανός, θα μπορούσα να είμαι και ευχαριστημένος. Εσείς πρέπει να είσαστε ο κύριος που διάβαζε για ιπποδρομίες, ναι;»

«Πότε με είδες; Αφού είχες γυρισμένη την πλάτη!»

«Όταν ερχόμουνα προς την στάση σάς παρατήρησα. Κατέβηκε κάποιος να μαζέψει τον τενεκέ με το τσιμέντο;»

«Μόλις έφυγες κάναμε μεγάλη φασαρία. Χτυπήσαμε κουδούνια, φωνάξαμε. Τίποτε. Προφανώς φύγανε σκαστοί από το πίσω μέρος. Όταν ανέβηκε ο ιδιοκτήτης, δεν βρήκε κανέναν στο γιαπί. Θα μπορούσαμε εμείς να ήμασταν εκεί που έπεσε ο τενεκές αν δεν ψιλόβρεχε».

«Ίσως να μην γλιστρούσε ο τενεκές στα μαδέρια αν δεν ψιλόβρεχε. Όλοι τυχεροί ήμασταν» του είπα και άρχισα να αναλογίζομαι το πώς δημιουργήθηκαν κατάλληλες συνθήκες για να πέσει ο τενεκές και κάποιες άλλες περίεργες συμπτώσεις.

Όπως τότε που πήγα να κατέβω από το λεωφορείο στις Ιτιές και ένα επερχόμενο μηχανάκι αντί να περάσει φυσιολογικά από αριστερά το λεωφορείο, πέρασε από δεξιά ανεβαίνοντας στο πεζοδρόμιο, μια στιγμή προτού πατήσω εκεί. Δεν είχε αριθμό κυκλοφορίας και χάθηκε σαν να το κυνηγούσαν προς το Μιντιλόγλι.

Άλλες τρεις φορές την γλίτωσα από τρελά φορτηγά, μία στην Γεωργική Σχολή που άκουσα τα καλάμια να σπάνε και έκανα ενστικτωδώς δεξιά στην άκρη, μία στην Οβριά που έφυγα με πράσινο αλλά φρενάρισα απρόσμενα και απέφυγα ένα που πέρασε με κόκκινο, και μία στο παλιό Νοσοκομείο με τα κομμένα σωληνάκια των φρένων. Αν σας έλεγα τις λεπτομέρειες, θα σας φαίνονταν τόσο απίθανες, σαν να τις είχα επινοήσει.

--- **** ---

Με άπειρο χρόνο στην διάθεσή μας, όλες οι απόψεις μπορούν να αλλάξουν, όλα τα απίστευτα μπορούν να γίνουν εξηγήσιμα, και πάλι να θεωρηθούν απίθανα και μη πραγματοποιήσιμα. Η ροή των εννοιών στροβιλίζεται προς ένα απρόσιτο ακόμη μήνυμα.

Έτσι βρεθήκαμε σε χώρο με πυκνότερα νοήματα

για όσα απαρτίζουν την Ζωή

(Συναρπαστικές Ιδέες, Ωραίες Περιπέτειες, Ηδονισμός, Λαμπρές Εξελίξεις)

όσα συμβολίζουν τον Θάνατο

(Τρόμος, Απελπισία, Φρίκη Εξωπραγματική),

όσα ακροθιγώς περιγράφουν το Επέκεινα

(Σύμπλοκες Οριοθετήσεις Ύλης)

και όσα φαίνονται απλώς ακατανόητα,

(Ξενηλασίες Ενεργειακών Φάσεων, Υπερβάσεις Γαλαξιακών Άκρων).

Συστηματικά καλύπτει τις φράσεις μια νοηματική επίστρωση που έχει την σημασία και την θέση της για να στηρίξει μια πολυεπίπεδη ανταλλαγή επιχειρημάτων, για την οποία απαιτούνται πολλοί ικανοί συζητητές απαλλαγμένοι από άλλες ευθύνες.

Η συζήτηση ρέει διάχυτη σε πολλές προσωπικότητες χλωρίδας ή πανίδας ή άλλων κυριοτήτων, που προσφέρουν την εμπειρία τους από διάφορους κόσμους, με στόχο την διατύπωση της υπέρτατης αλήθειας.

--- ***** ---

Το τελευταίο επεισόδιο έγινε πριν από ένα έτος, μα δεν μπορώ να υπολογίσω σωστά, αν και ο χρόνος δεν έχει σημασία.

Έμεινε σχεδόν άγνωστο, και παρά το ότι είχα την ευκαιρία να το υπονοήσω, δεν είναι σίγουρο ότι θα λάβετε το μήνυμα.

Λυτρώθηκε η πόλη από μένα, που λιγόστευα την εντροπία της, αν και δεν ήμουν σε θέση να καταπολεμήσω την γενικότερη τάση διάλυσης.

Όμοια αλλοτριώθηκαν πολλοί που σκέφτονταν και δημιουργούσαν, αν και πάντοτε ελπίζουμε ότι οι νέοι θα αλλάξουν τον κόσμο.

Συνήθως επικρατεί σιγή, αν και ενίοτε προτείνονται θεωρίες συνωμοσιών για να εξηγήσουν τις απρόσμενες απώλειες, αλλά η αλήθεια είναι άλλη, που δεν επιτρέπεται να αποκαλυφθεί.

--- ****** ---

 Μανωλάς Εμμανουήλ

Το διήγημα γράφτηκε στις 22-03-2009
και δημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό ΠΕΡΙ ΟΥ στις 20-12-2017 (http://www.periou.gr)

Λίγα λόγια περί μετοχών

Αυτό είναι ένα σχετικά πυκνογραμμένο κείμενο που έγραψα για το φβ στις 24/8/2015.

Ας πούμε λίγα πράγματα για μετοχές! 
Το χρηματιστήριο είναι τζόγος. 
Αν χρειαζόμαστε τα χρήματά μας, δεν πλησιάζουμε εκεί. 
Μπορούμε να παίξουμε μόνο με εκείνο το ποσό, που δεν θα μας ενοχλούσε αν μας έπεφτε από την τσέπη και το χάναμε! 
Εύκολα μπορεί να χάσει κανείς λεφτά στον τζόγο. 
Οι θεσμικοί παίκτες λένε πώς είναι αμαρτία να μη χάσει ο χαζός τα λεφτά του εκεί. 
Οι μικροί καθημερινοί παίκτες πουλάνε και αγοράζουν με την πρώτη ευκαιρία κέρδους, αλλά οι στατιστικές δείχνουν ότι μόνο οι μεγάλοι θεσμικοί κερδίζουν μακροπρόθεσμα. 
Υπάρχουν και οι μικροί επενδυτές, που λένε ότι δεν χάνεις, παρά μόνο όταν πουλήσεις τις μετοχές σου φθηνότερα, οπότε περιμένουν την μεγάλη ευκαιρία. 
Στα τελευταία χρόνια η πιθανότητα για τέτοια ευκαιρία έχει μηδενιστεί, όπως έχουν εξαφανιστεί και τα μερίσματα.
Η αγορά παραγώγων είναι τζόγος για πολύ μεγάλους παίκτες. 
Δηλώνω ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει, αλλά οι μεγάλοι τζογαδόροι δεν μπορούν να περιμένουν μήπως κερδίσουν το λαχείο. 
Έτσι τζογάρουν για διακυμάνσεις νομισμάτων, τιμών προϊόντων και άλλων παροδικών αξιών, ενίοτε με μεγάλο ρίσκο που μπορεί να καταστρέψει τραπεζικά ιδρύματα, χρηματιστηριακές εταιρείες, ακόμη και χώρες.
Γύρω από το χρηματιστήριο υπάρχουν πολλοί μύθοι. 
Βασικό είναι να θυμόμαστε ότι για να πουλήσει κάποιος, πρέπει να υπάρχουν αγοραστές και το αντίστροφο. 
Ανάλογα με την προσφορά και την ζήτηση οι τιμές πέφτουν ή ανεβαίνουν. 
Όταν πέφτει η τιμή μιας μετοχής επειδή κάποιος πούλησε, όλοι οι μέτοχοι γίνονται δυνητικά φτωχότεροι. 
Αν φοβηθούν και τρέξουν να πουλήσουν, η τιμή θα πέσει κι άλλο. 
Αυτοί πιθανώς θα χάσουν χρήματα αμέσως και οι αγοραστές των μετοχών πιθανώς θα κερδίσουν αργότερα. 
Έτσι γίνεται η χειραγώγηση των τιμών. 
Είπαμε : τζόγος. 
Η πτώση της τιμής μπορεί να μην έχει καμιά σχέση με την έως τότε καλή πορεία της εταιρείας στην αγορά, αλλά της κάνει ζημιά για την συνέχεια.
Σήμερα διαβάζετε για πτώση των τιμών στα ασιατικά χρηματιστήρια, που μπορεί να οφείλεται στις εκρήξεις στην Κίνα που έκαναν ζημιά στην εξαγωγική υποδομή της, ή στην υποτίμηση του νομίσματός της που κάνει τα ανταγωνιστικά προϊόντα άλλων χωρών ακριβότερα. 
Παίζονται μεγάλα παιγνίδια με τιμές προϊόντων όπως είναι το πετρέλαιο (40 δολάρια το βαρέλι), που πιέζουν έτσι κάποιες χώρες, όπως η Ρωσία, που στηρίζουν την οικονομία τους στις πωλήσεις πετρελαίου.
Μας ενδιαφέρει η πτώση των τιμών των μετοχών; 
Το γνωρίζουμε πλέον ότι οι τιμές των μετοχών είναι μια φούσκα και το χρηματιστήριο είναι τζόγος. 
Επειδή όμως οι τράπεζες διαχειρίζονται χαρτοφυλάκια μετοχών, αν χάσουν έδαφος θα μας καλέσουν, κακώς κάκιστα, να τις στηρίξουμε με τις οικονομίες μας. 
Μας ενδιαφέρει.

Κάπως περισσότερα πυρηνικά

Βρήκα στο facebook μια ανάρτηση, του Δημητρίου Δημοσθένους Καρατόλιου, με πολλές λεπτομέρειες σχετικά με το πυρηνικό ατύχημα του Τσερνομπίλ, που έγινε πριν από 31 χρόνια.

Πυρηνικό ατύχημα του "Τσερνομπίλ", 

ένα ξεχασμένο πυρηνικό ατύχημα με καταστροφικές συνέπειες από την έκλυση ραδιενέργειας και ραδιενεργών υλικών, συνέπειες ακόμη "ενεργές" στην γειτονιά μας, 

ξεχασμένοι και οι αφανείς ήρωες που αποσόβησαν την χειρότερη εξέλιξη του ατυχήματος…
"Με όπλα τους τις στολές από μόλυβδο και τους φακούς τους, οι Ανανένκο, Βεσπάλοφ και Βαράνοφ καταβυθίστηκαν μέσα σε 20.000 τόνους κατάμαυρου νερού και βρήκαν τις βαλβίδες ασφαλείας που θα άδειαζαν τη δεξαμενή. Όταν η στάθμη της άρχισε να πέφτει, πριν καν βγουν οι τρεις μοιραίοι άντρες από το νερό, οι υπόλοιποι που παρακολουθούσαν με κομμένη την ανάσα επιδόθηκαν σε ένα αυθόρμητο χειροκρότημα ενθουσιασμού. Χοροπηδούσαν σαν τρελοί από αγαλλίαση μέσα στα ραδιενεργά συντρίμμια, που θα διεκδικούσαν προοδευτικά και τις δικές τους ζωές, καθώς ήξεραν πως ένας ακόμα χειρότερος πυρηνικός εφιάλτης είχε αποσοβηθεί. Η ομάδα αυτοκτονίας άρχισε βέβαια να νιώθει την επίδραση της ραδιενέργειας ήδη από τις πρώτες στιγμές που βούτηξε στο μολυσμένο νερό. Πρώτα αυτή τη χαρακτηριστική μεταλλική γεύση στο στόμα και μετά τη ναυτία, τον πυρετό, το πρήξιμο στη γλώσσα και τα μάτια. Κι αυτά ήταν μόνο τα προεόρτια, καθώς οι τρεις τους, όπως και εκατοντάδες άλλοι, σύντομα θα υπέφεραν από «πυρηνικά εγκαύματα», χάνοντας τελικά τη ζωή τους μέσα σε ανείπωτους πόνους"

Το πυρηνικό ατύχημα του Τσερνομπίλ έλαβε χώρα στις 26 Απριλίου του 1986, στον αντιδραστήρα Νο. 4 του Πυρηνικού Σταθμού Παραγωγής Ενέργειας του Τσερνομπίλ της Σοβιετικής Ένωσης, ο οποίος σήμερα βρίσκεται σε εδάφη της Ουκρανίας. Το ατύχημα ήταν της τάξης του μέγιστου προβλεπόμενου ατυχήματος στην Διεθνή Κλίμακα Πυρηνικών Γεγονότων, διατάραξε σοβαρότατα τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν στις γύρω περιοχές και είχε σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην υγεία. Από το ατύχημα πέθαναν επιτόπου δυο από τους εργάτες του σταθμού. Μέσα σε τέσσερις μήνες, από τη ραδιενέργεια και από εγκαύματα λόγω της θερμότητας, πέθαναν 28 πυροσβέστες που έσπευσαν στο χώρο του ατυχήματος και διαπιστώθηκαν 19 επιπλέον θάνατοι ως το 2004. Επιπλέον, υπολογίζεται ότι επηρεάστηκε η υγεία εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων εξαιτίας της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος με ραδιενέργεια. Οι ποσοστιαίες αυξήσεις των καρκίνων ήταν άνω του 15% στους πληθυσμούς που εκτέθηκαν, με χιλιάδες θανάτους από καρκίνο και λευχαιμία να συνδέονται με το ατύχημα.
Ο Πυρηνικός Σταθμός Παραγωγής Ενέργειας του Τσερνομπίλ (σοβιετική πλήρης ονομασία: Εργοστάσιο Παραγωγής Πυρηνικής Ενέργειας του Τσερνομπίλ, Β.Ι. Λένιν - Чернобыльская АЭС им. В.И.Ленина), βρίσκεται στην εγκαταλελειμμένη πλέον κωμόπολη Πριπιάτ (ουκρανικά: При́п'ять) της Ουκρανίας. Το εργοστάσιο που πήρε το όνομά του από την πόλη του Τσερνομπίλ, μπήκε σε λειτουργία για τη Σοβιετική Ένωση το 1977 ως πρότυπο πυρηνικό εργοστάσιο. Στις 26 Απριλίου του 1986 σημειώθηκε στο εργοστάσιο το πυρηνικό ατύχημα του Τσερνομπίλ και είχε ως αποτέλεσμα τον άμεσο θάνατο δεκάδων και την εκτεταμένη επιβάρυνση του περιβάλλοντος με ραδιενέργεια. Το εργοστάσιο λειτουργούσε ως τον Δεκέμβριο του 2000 εξαιτίας μεγάλης ενεργειακής ζήτησης στην Ουκρανία.
Κατά την λειτουργία ενός αντιδραστήρα, ένα σημαντικό ποσοστό της παραγόμενης ισχύος (περίπου 7%) δεν προέρχεται από την σχάση του καυσίμου, αλλά από την ραδιενεργή διάσπαση των προϊόντων της πυρηνικής αντίδρασης. Η ραδιενεργή διάσπαση συνεχίζει για αρκετό χρόνο μετά την διακοπή της πυρηνικής σχάσης (πχ, σε περίπτωση απενεργοποίησης του αντιδραστήρα), με αποτέλεσμα να απαιτείται συνεχής ψύξη μετά την απενεργοποίηση, προκειμένου να αποφευχθεί η καταστροφή του αντιδραστήρα.
Για την ψύξη των αντιδραστήρων μετά την απενεργοποίηση, το εργοστάσιο του Τσερνομπίλ διέθετε τρεις εφεδρικές ντιζελογεννήτριες ισχύος 5,5MW. Ωστόσο, οι γεννήτριες αυτές απαιτούσαν διάστημα 60sec~75sec προκειμένου να ανεβάσουν στροφές και να σταθεροποιηθεί η παραγωγή τους. Σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, ο αντιδραστήρας θα παρέμενε χωρίς ψύξη για το διάστημα αυτό, γεγονός που αποτελούσε πηγή σοβαρού κινδύνου.
Για την αντιμετώπιση του προβλήματος είχε προταθεί η αξιοποίηση της διαθέσιμης ενέργειας του ατμοστροβίλου κατά την στιγμή της απενεργοποίησης (κινητική ενέργεια των περιστρεφόμενων τμημάτων του στροβίλου και της γεννήτριας). Η ιδέα αυτού του συστήματος είχε προβλεφθεί και είχε περιληφθεί ως ενδεχόμενη λειτουργία στο σχεδιασμό των αντιδραστήρων RBMK-1000 που χρησιμοποιούσε το Τσερνομπίλ.
Η αρχική δοκιμή ενός τέτοιου συστήματος έγινε το 1982, ωστόσο αποδείχθηκε αναποτελεσματική, καθώς η τάση διέγερσης δεν επαρκούσε για την παραγωγή αξιοποιήσιμης ενέργειας κατά την επιβράδυνση της γεννήτριας. Το σύστημα ανασχεδιάστηκε και δοκιμάστηκε ξανά το 1984 και το 1985, και πάλι ανεπιτυχώς. Μία νέα δοκιμή σχεδιάστηκε να γίνει το 1986, κατά την απενεργοποίηση του αντιδραστήρα 4 για προγραμματισμένη συντήρηση. Η βασική ιδέα σχετικά με την δοκιμή του 1986 ήταν η πραγματοποίηση του ελέγχου σε συνθήκες όσο πιο κοντά σε πραγματικές γίνεται. Εφόσον επανεξετάστηκε για άλλη μια φορά, προγραμματίστηκε ο έλεγχος να ξεκινήσει από τις 25 Απριλίου του 1986.
Η δοκιμή κατέληξε στο τραγικό δυστύχημα, που συνέβη στη 01:26 ώρα Μόσχας, ξημερώματα του Σαββάτου 26 Απριλίου 1986. Εκείνη την ώρα στο εργοστάσιο βρίσκονταν περίπου 200 εργαζόμενοι των οποίων οι ενασχολήσεις σχετίζονταν με την ομαλή λειτουργία των πυρηνικών αντιδραστήρων 1, 2 και 3, καθώς και με το πρόγραμμα ελέγχου που λάμβανε χώρα στον αντιδραστήρα 4 όπου και σημειώθηκε η έκρηξη. Σε απόσταση ενός χιλιομέτρου υπήρχαν άλλοι εργάτες οι οποίοι δούλευαν σε νυχτερινή βάρδια για την κατασκευή των αντιδραστήρων 5 και 6 που επρόκειτο να λειτουργήσουν το Φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς.
Η δοκιμή θα γινόταν στον έναν από τους δύο στροβίλους που τροφοδοτούσε ο αντιδραστήρας 4, και προβλεπόταν να ακολουθήσει την εξής πορεία: Ο αντιδραστήρας θα ετίθετο σε χαμηλή ισχύ (περί τα 700MW) και η γεννήτρια θα εργαζόταν σταθερά, σε πλήρη ταχύτητα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η παροχή ατμού θα διακόπτονταν, και θα ελεγχόταν κατά πόσο το σύστημα θα μπορούσε να θέσει σε λειτουργία τις αντλίες ψύξης μέχρι την εκκίνηση των εφεδρικών γεννητριών.
Οι κατάλληλες συνθήκες για την διεξαγωγή της δοκιμής επιτεύχθηκαν πριν την πρωινή βάρδια της 25 Απριλίου του 1986. Οι εργαζόμενοι της βάρδιας ήταν ενημερωμένοι και είχαν εξοικειωθεί με τις διαδικασίες της δοκιμής. Μία ομάδα ηλεκτρολόγων μηχανικών βρισκόταν επί τόπου για να επιτηρήσει την λειτουργία του νέου συστήματος διέγερσης της γεννήτριας. Σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό, στις 01:26΄ ξεκίνησε η προοδευτική μείωση της ισχύος του αντιδραστήρα, και η ισχύς έπεσε στο 50% (1600MW), την ώρα που αναλάμβανε η πρωινή βάρδια.
Σε αυτή την φάση, μία άλλη μονάδα ηλεκτροπαραγωγής στην περιοχή βγήκε απρόσμενα εκτός λειτουργίας, και ο ελεγκτής του δικτύου ζήτησε από το εργοστάσιο Τσερνομπίλ να αναπληρώσει την απώλεια ισχύος. Ο διευθυντής του Τσερνομπίλ ανταποκρίθηκε, και διέταξε να καθυστερήσει η δοκιμή. Ωστόσο, όλες οι διεργασίες για την προετοιμασία της δοκιμής -εκτός από εκείνες που θα επηρέαζαν την παραγωγή ισχύος- συνεχίστηκαν κανονικά, περιλαμβανομένης και της απενεργοποίησης του συστήματος ψύξης έκτακτης ανάγκης.
Στις 23:04΄ ο ελεγκτής του δικτύου επέτρεψε την μείωση της ισχύος, και την συνέχιση της δοκιμής. Στο μεταξύ, η πρωινή βάρδια είχε αποχωρήσει, και η απογευματινή βάρδια πλησίαζε προς το τέλος του ωραρίου. Η νυχτερινή βάρδια θα αναλάμβανε καθήκοντα μετά τα μεσάνυχτα, κι ενώ η διαδικασία της δοκιμής θα είχε ξεκινήσει. Ωστόσο, σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό, η δοκιμή θα έπρεπε να είχε ολοκληρωθεί, και η νυχτερινή βάρδια απλώς θα επιτηρούσε την ψύξη του απενεργοποιημένου αντιδραστήρα. Υπεύθυνος της νυχτερινής βάρδιας ήταν ο Αλεξάντρε Ακίμωφ, ενώ υπεύθυνος για τον χειρισμό του αντιδραστήρα ήταν ο Λεονίντ Τοπτούνοφ, ένας νέος μηχανικός με τρίμηνη εμπειρία.
Κατά την αλλαγή βάρδιας έγινε ταχύτατα η περαιτέρω μείωση της ισχύος του αντιδραστήρα κάτω του 50%. Η ισχύς των 700MW επιτεύχθηκε στις 00:05΄ της 26 Απριλίου. Ωστόσο, λόγω των παραπροϊόντων της σχάσης, και κυρίως λόγω του Ξένου-135 που απορροφά νετρόνια, η ισχύς συνέχισε να πέφτει. Το Ξένο-135 προκύπτει από το Ιώδιο-135 και μετατρέπεται σε Ξένο-136 προσλαμβάνοντας νετρόνια από αυτά που παράγονται με την σχάση του καυσίμου. Υπό σταθερές συνθήκες λειτουργίας, η παραγωγή και η μετατροπή του Ξένου-135 σε Ξένο-136 βρίσκονται σε ισορροπία. Ωστόσο, κατά την ταχεία μείωση της ισχύος του αντιδραστήρα, η ήδη υπάρχουσα ποσότητα ιωδίου-135 συνεχίζει να μετατρέπεται σε Ξένο-135, ενώ το μειωμένο πλήθος των διαθέσιμων νετρονίων δεν επαρκεί για την μετατροπή του Ξένου-135 σε Ξένο-136. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, κι ενώ η ισχύς είχε ήδη πέσει κάτω από τα επιθυμητά επίπεδα -στα 500MW- ο Τοπτούνοφ από λάθος κατέβασε τις ράβδους ελέγχου ακόμη περισσότερο, με αποτέλεσμα η ισχύς να πέσει στα 30MW.
Ο αντιδραστήρας πλέον παρήγαγε 95% λιγότερη ισχύ από ό,τι ήταν αρχικά ορισμένο για την διεξαγωγή της δοκιμής. Το προσωπικό της αίθουσας ελέγχου επέλεξε να αποκαταστήσει την ισχύ του αντιδραστήρα παρακάμπτοντας το αυτόματο σύστημα ρύθμισης των ράβδων ελέγχου, και ανεβάζοντας τις ράβδους χειροκίνητα. Μετά από μερικά λεπτά η θερμική ισχύς άρχισε να αυξάνει, και σταθεροποιήθηκε στα 160~200MW. Η περαιτέρω αύξηση της ισχύος ήταν αδύνατη, παρότι οι περισσότερες ράβδοι ελέγχου ήταν πλήρως σηκωμένες, λόγω της μεγάλης ποσότητας Ξένου-135 που είχε συσσωρευτεί κατά την λειτουργία στα 30MW. Η λειτουργία του αντιδραστήρα υπό αυτές τις συνθήκες (περιορισμός της ισχύος λόγω του Ξένου-135) συνοδεύεται από μεταβαλλόμενη παραγωγή νετρονίων και διακυμάνσεις στην θερμοκρασία. Στην αίθουσα ελέγχου άρχισαν να ενεργοποιούνται σήματα κινδύνου σχετικά με την παροχή του νερού τροφοδοσίας, την στάθμη του νερού στους διαχωριστές ατμού, τις βαλβίδες ασφαλείας που απελευθέρωναν τον περίσσιο ατμό απευθείας στον συμπυκνωτή, και τον ελεγκτή ισχύος των νετρονίων.
Το πρώτο δεκάλεπτο (00:35΄ - 00:45΄) τα σήματα κινδύνου αγνοήθηκαν, προκειμένου να αυξηθεί η ισχύς του αντιδραστήρα. Όταν η ισχύς έφτασε στα 200MW, οι προετοιμασίες για την δοκιμή συνεχίστηκαν.
Στο πλαίσιο της δοκιμής, ενεργοποιήθηκαν στις 01:05΄ συμπληρωματικές αντλίες νερού ψύξης. Η αυξημένη ροή ψυκτικού είχε ως συνέπεια την μείωση της πίεσης του ατμού, με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθεί η ένδειξη μειωμένης πίεσης στους διαχωριστές, στις 01:19΄. Παράλληλα, η αυξημένη ροή νερού οδήγησε σε μείωση των φυσαλίδων ατμού μέσα στον αντιδραστήρα. Αυτό είχε ως συνέπεια την επιβράδυνση της σχάσης, καθώς το νερό απορροφά νετρόνια. Το προσωπικό της αίθουσας ελέγχου αντέδρασε κλείνοντας δύο από τις αντλίες νερού, προκειμένου να αυξηθεί η πίεση, και σηκώνοντας χειροκίνητα περισσότερες ράβδους ελέγχου, προκειμένου να αυξηθεί η ισχύς.
Ο αντιδραστήρας βρισκόταν πλέον σε ασταθή κατάσταση. Σχεδόν όλες οι ράβδοι ελέγχου είχαν αφαιρεθεί (απέμεναν κατεβασμένες 18 ράβδοι, έναντι 28 που θα έπρεπε να είναι πάντα κατεβασμένες για λόγους ασφαλείας). Το αυτόματο σύστημα ελέγχου των ράβδων, και διάφορα άλλα αυτοματοποιημένα συστήματα ελέγχου του αντιδραστήρα είχαν απενεργοποιηθεί, και η ροή του νερού ψύξης είχε μειωθεί, επιτρέποντας εκ νέου την δημιουργία ατμού μέσα στον αντιδραστήρα.
Στις 1:23:04, ξεκίνησε η δοκιμή, με την διακοπή της παροχής ατμού στους στροβίλους. Οι εφεδρικές ντιζελογεννήτριες θα συνδέονταν στο σύστημα στις 1:23:43. Στο μεσοδιάστημα, οι τέσσερις από τις οκτώ αντλίες ανακυκλοφορίας που βρισκόντουσαν σε λειτουργία θα τροφοδοτούνταν από τις γεννήτριες της μονάδας, που λόγω αδράνειας συνέχιζαν την περιστροφή τους. Ωστόσο, καθώς η ταχύτητα περιστροφής των γεννητριών μειωνόταν, μειωνόταν και η παροχή του νερού ψύξης. Αυτό οδήγησε στην δημιουργία περισσότερων φυσαλίδων ατμού στον αντιδραστήρα.
Καθώς η διαμόρφωση του αντιδραστήρα ήταν ασταθής, η μείωση της απορρόφησης νετρονίων λόγω της αύξησης της ποσότητας του ατμού ξεκίνησε μία διαδικασία θετικής ανάδρασης, όπου η αύξηση του ατμού οδηγεί σε αύξηση της ισχύος, και η αύξηση της ισχύος σε παραγωγή περισσότερων φυσαλίδων ατμού. Κατά την διάρκεια τις δοκιμής το αυτόματο σύστημα ελέγχου ανταποκρίθηκε στο φαινόμενο αυτό, κατεβάζοντας ράβδους ελέγχου για να μειώσει την ισχύ. Ωστόσο, λόγω των χειροκίνητων χειρισμών που προηγήθηκαν, το σύστημα έλεγχε μόνο 12 από τις 211 ράβδους ελέγχου.
Στις 1:23:40 ενεργοποιήθηκε το σύστημα επείγουσας απενεργοποίησης του αντιδραστήρα. Το σύστημα αυτό κατεβάζει πλήρως όλες τις ράβδους, παρακάμπτοντας κάθε άλλη ρύθμιση, αυτόματη ή χειροκίνητη, και οδηγεί σε πλήρη απενεργοποίηση του αντιδραστήρα. Δεν είναι γνωστό ποιος πίεσε το κομβίο του συστήματος, ούτε αν αυτό έγινε για να αντιμετωπιστεί η ανεξέλεγκτη αύξηση της ισχύος ή ως μία τυπική διαδικασία για το σβήσιμο του αντιδραστήρα με την ολοκλήρωση της δοκιμής.
Η εισαγωγή των ράβδων ελέγχου (μήκους 7 μέτρων) γινόταν με ταχύτητα 40 cm/sec, και διαρκούσε περίπου 20 δευτερόλεπτα. Οι ράβδοι ελέγχου περιείχαν καρβίδιο του βορίου, το οποίο απορροφά τα νετρόνια, και καταστέλλει την σχάση του καυσίμου. Ωστόσο, το άκρο των ράβδων ελέγχου ήταν από γραφίτη, ο οποίος είναι επιβραδυντής νετρονίων. Ο σχεδιασμός αυτός, που σκοπό είχε να βελτιώσει την απόκριση του αντιδραστήρα στην μετακίνηση των ράβδων, προκαλούσε παροδική αύξηση της ισχύος κατά την επείγουσα απενεργοποίηση. Η δυσλειτουργία αυτή είχε διαπιστωθεί ήδη από το 1983, και οφείλεται στο ότι καθώς οι ράβδοι κατεβαίνουν μαζικά, υπάρχει ένα τμήμα του αντιδραστήρα στο οποίο το νερό (που απορροφά νετρόνια) αντικαθίσταται από γραφίτη (που επιβραδύνει τα νετρόνια).
Λίγα δευτερόλεπτα μετά την πίεση του κομβίου του συστήματος επείγουσας απενεργοποίησης, όλα μαζί τα άκρα των ράβδων ελέγχου εισήλθαν ανάμεσα στις στήλες καυσίμου, προκαλώντας ραγδαία αύξηση της ισχύος. Η ισχύς του αντιδραστήρα ανέβηκε μέσα σε τρία δευτερόλεπτα στα 530MW, και ορισμένες στήλες καυσίμου έσπασαν από την υπερθέρμανση, μπλοκάροντας τις ράβδους ελέγχου. Ακολούθησε μία ανεξέλεγκτη αύξηση της ισχύος και της πίεσης του ατμού, με την τελευταία ένδειξη στην αίθουσα ελέγχου να δείχνει 33.000 MW, δέκα φορές περισσότερο από την ονομαστική ισχύ του αντιδραστήρα. Το περίβλημα από τις στήλες καυσίμου καταστράφηκε, και δισκία καυσίμου διασκορπίστηκαν μέσα στον αντιδραστήρα, ενώ ο ίδιος ο αντιδραστήρας εξερράγη από την πίεση του ατμού. Από την έκρηξη καταστράφηκε το κτήριο του αντιδραστήρα, κι έσπασαν πολλές σωληνώσεις από το κύκλωμα ψύξης, ενώ διέφυγε στην ατμόσφαιρα σημαντική ποσότητα ραδιενεργών υλικών. Δύο με τρία δευτερόλεπτα αργότερα ακολούθησε μία δεύτερη, ισχυρότερη έκρηξη. Η πηγή της δεύτερης έκρηξης δεν είναι σαφής. Σύμφωνα με μία υπόθεση, ενδέχεται να οφείλεται στο υδρογόνο που παρήχθη από την αντίδραση του Ζιρκόνιου των στηλών καυσίμου με τον υπέρθερμο ατμό. Ωστόσο η αναλογία των ισοτόπων Ξένου που μετρήθηκαν μετά το συμβάν δείχνει ότι πρόκειται για πυρηνική έκρηξη, που προκλήθηκε όταν κάποιο τμήμα του πυρήνα κατέστη υπερκρίσιμο.
Από την έκρηξη ο κατεστραμμένος πυρήνας του αντιδραστήρα διασκορπίστηκε, και υπέρθερμα κομμάτια γραφίτη εκτινάχτηκαν στην ατμόσφαιρα, ανάβοντας αρκετές φωτιές γύρω από το εργοστάσιο, καθώς και στην οροφή του κτηρίου ελέγχου. Εξάλλου, και ο ίδιος ο αντιδραστήρας άρχισε να φλέγεται. Από τις εκρήξεις και την φωτιά απελευθερώθηκαν στην ατμόσφαιρα μεγάλες ποσότητες ραδιενεργών ουσιών.
Το ατύχημα στο Τσερνομπίλ προήλθε από μια σειρά μη προβλεπόμενων χειρισμών και λαθών, και οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε σχεδιαστικές ατέλειες του αντιδραστήρα RBMK-1000, που χρησιμοποιούσε το εργοστάσιο.
Σύμφωνα με την επανεκτίμηση του ατυχήματος από τη Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας που έγινε το 1992 (INSAG-7), οι ακόλουθοι παράγοντες μπορεί να προκάλεσαν το Πυρηνικό Ατύχημα στο Τσερνομπίλ:
• Ο αντιδραστήρας είχε επικίνδυνα μεγάλο θετικό συντελεστή κενού. Ο συντελεστής κενού εκφράζει τον τρόπο με τον οποίο ο συμπεριφέρεται ο αντιδραστήρας όταν στο νερό ψύξης που έχει στο εσωτερικό του δημιουργηθούν φυσαλίδες ατμού. Οι περισσότεροι αντιδραστήρες έχουν αρνητικό συντελεστή κενού, όμως οι αντιδραστήρες γραφίτη -όπως αυτός του Τσερνομπίλ- έχουν θετικό συντελεστή.
• Πιο σημαντικό σφάλμα θεωρείται η χρήση γραφίτη στο άκρο των ράβδων ελέγχου. Με τον σχεδιασμό αυτό, όταν οι ράβδοι κατεβαίνουν από την ανώτατη δυνατή θέση, η ισχύς του αντιδραστήρα αυξάνει για μερικά δευτερόλεπτα. Οι χειριστές του αντιδραστήρα δεν ήταν ενήμεροι για αυτή την συμπεριφορά
• Ο σχεδιασμός των αντιδραστήρων RBMK-1000 παρουσίαζε και άλλες ελλείψεις και ελαττώματα, και δεν συμμορφωνόταν με τα αποδεκτά επίπεδα ασφαλείας για τους πυρηνικούς αντιδραστήρες.
H κλίμακα της καταστροφής ενισχύθηκε από την έλλειψη εκπαίδευσης και εξοπλισμού του προσωπικού του εργοστασίου, η οποία οδήγησε σε σοβαρά λάθη εκτίμησης της πραγματικής κατάστασης. Τα επίπεδα ραδιενέργειας στις πλέον μολυσμένες περιοχές του εργοστασίου έχει υπολογιστεί ότι έφτασαν τα 5,6 Ρέντγκεν ανά δευτερόλεπτο (Ρ/δ), τα οποία ισοδυναμούν με 20.000 Ρέντγκεν ανά ώρα (Ρ/ω). Καθώς η θανάσιμη δόση είναι 100 Ρέντγκεν την ώρα, οι μη προστατευμένοι εργαζόμενοι έλαβαν μοιραίες δόσεις μέσα σε λίγα μόλις λεπτά. Εντούτοις την ώρα της καταστροφής οι εργαζόμενοι δεν ήξεραν τα πραγματικά επίπεδα ραδιενέργειας. Ένα δοσίμετρο με δυνατότητα μέτρησης έως 1000 Ρ/δ δεν ήταν προσβάσιμο λόγω της έκρηξης, ενώ ένα δεύτερο δεν λειτούργησε όταν προσπάθησαν να το χρησιμοποιήσουν. Τα υπόλοιπα δοσίμετρα είχαν όριο μέτρησης τα 0,001 Ρ/δ και κατά συνέπεια έδειχναν «μέτρηση εκτός κλίμακας». Έτσι το προσωπικό του αντιδραστήρα μπορούσε μόνο να βεβαιώσει ότι η ακτινοβολία ήταν μεγαλύτερη των 0,001 Ρ/δ (3,6 Ρ/ω), ενώ τα πραγματικά επίπεδα ήταν, σε ορισμένες περιοχές, 5.600 φορές υψηλότερα.
Εξαιτίας των λανθασμένων μετρήσεων, ο επικεφαλής του προσωπικού του αντιδραστήρα, Αλεξάντερ Ακίμοβ, υπέθεσε ότι ο αντιδραστήρας ήταν ανέπαφος. Τα κομμάτια γραφίτη και πυρηνικής καύσιμης ύλης γύρω από το κτίριο αγνοήθηκαν και οι μετρήσεις ενός νέου δοσίμετρου το οποίο έφτασε στις 4:30 πμ απορρίφθηκαν με το σκεπτικό ότι και αυτό ήταν ελαττωματικό. Ο Ακίμοβ έμεινε με τους άντρες του στο κτήριο του αντιδραστήρα μέχρι το πρωί, προσπαθώντας να αντλήσει νερό στον αντιδραστήρα. Κανείς τους δεν φορούσε προστατευτικές στολές και οι περισσότεροι, ανάμεσά τους και ο Ακίμοβ, πέθαναν από έκθεση σε ακτινοβολία μέσα σε τρεις εβδομάδες.
Λίγο μετά το ατύχημα, έφτασαν επιτόπου πυροσβέστες οι οποίοι προσπάθησαν να σβήσουν τις φλόγες. Δεν τους ενημέρωσαν για το πόσο επικίνδυνα ραδιενεργοί ήταν οι καπνοί και τα συντρίμμια. Η φωτιά στην οροφή του σταθμού και στην περιοχή γύρω από τον αντιδραστήρα 4 έσβησε στις 5:00 πμ, όμως πολλοί πυροσβέστες δέχθηκαν υψηλές δόσεις ραδιενέργειας. Η φωτιά μέσα στον αντιδραστήρα 4 συνέχισε να καίει μέχρι που την έσβησαν ελικόπτερα τα οποία πέταξαν υλικά όπως άμμο, μόλυβδο, πηλό, βόριο μέσα στον φλεγόμενο αντιδραστήρα.
Η έκρηξη και η φωτιά πέταξαν στον αέρα όχι μόνο σωματίδια του πυρηνικού καυσίμου, αλλά και πολύ πιο επικίνδυνα ραδιενεργά στοιχεία, όπως καίσιο-137, ιώδιο-131, στρόντιο-90 και άλλα ραδιοϊσότοπα.
Η κυβερνητική επιτροπή που ερευνούσε το ατύχημα, με επικεφαλής τον Βαλέρι Λεγκασόβ, έφτασε στο Τσερνομπίλ το απόγευμα της 26ης Απριλίου. Μέχρι τότε δύο άνθρωποι είχαν χάσει τη ζωή τους και 52 βρίσκονταν στο νοσοκομείο. Τη νύχτα από 26 προς 27 Απριλίου, περισσότερο από 24 ώρες μετά την έκρηξη, η επιτροπή, αντιμέτωπη με πλήθος αποδείξεων για ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας και αριθμό περιπτώσεων έκθεσης σε ακτινοβολία, αναγκάστηκε να παραδεχτεί την καταστροφή του αντιδραστήρα και να δώσει την εντολή για εκκένωση της κοντινής πόλης του Πριπιάτ.
Η εκκένωση ξεκίνησε στις 2:00 μμ της 27ης Απριλίου. Για να μειωθούν οι αποσκευές, ειπώθηκε στους κατοίκους ότι η εκκένωση ήταν προσωρινή, διάρκειας περίπου τριών ημερών. Ως αποτέλεσμα, στο Πριπιάτ παραμένουν ακόμα προσωπικά αντικείμενα, τα οποία δεν θα μπορέσουν ποτέ να μετακινηθούν λόγω της ραδιενέργειας.
Το νερό που είχε εισαχθεί βιαστικά στο κτίριο του αντιδραστήρα, σε μια μάταιη προσπάθεια να σβηστεί η φωτιά, είχε γεμίσει το χώρο κάτω από το πάτωμα του αντιδραστήρα. Παράλληλα το πυρωμένο καύσιμο και άλλα υλικά στο πάτωμα του αντιδραστήρα είχαν αρχίσει να τρυπάνε το πάτωμα και να αναμιγνύονται με λιωμένο τσιμέντο από τα τοιχώματα του αντιδραστήρα, δημιουργώντας ένα ραδιενεργό υγρό μεγάλου ιξώδους, συγκρίσιμο με λάβα. Η κατάσταση επιδεινώθηκε από υλικά που έριχναν τα ελικόπτερα, τα οποία δρούσαν σαν φούρνος, αυξάνοντας ακόμα περισσότερο τις θερμοκρασίες από κάτω τους. Αν αυτό το υλικό ερχόταν σε επαφή με το νερό, θα είχε ως αποτέλεσμα μια θερμική έκρηξη, η οποία πιθανώς θα ήταν χειρότερη από την αρχική έκρηξη του αντιδραστήρα.
Για να αποφευχθεί κάτι τέτοιο, στάλθηκαν από τη σοβιετική κυβέρνηση στρατιώτες και εργάτες (οι αποκαλούμενοι «ρευστοποιητές») ως προσωπικό εκκαθάρισης. Οι αρχιμηχανικοί εθελοντές, ο Αλεξέι Ανανένκο (που ήξερε που βρίσκονταν οι βαλβίδες) ο Βαλερί Μπεζπαλόβ και ο Μπόρις Μπαρανόβ με στολές κατάδυσης μπήκαν στην δεξαμενή για να ανοίξουν τις θυρίδες αποστράγγισης του ραδιενεργού νερού, ώστε να εμποδιστεί μια θερμική έκρηξη. Τα χειρότερα ραδιενεργά κατάλοιπα συγκεντρώθηκαν μέσα στα υπολείμματα του αντιδραστήρα. Ο ίδιος ο αντιδραστήρας καλύφθηκε με σάκους που περιείχαν άμμο, μόλυβδο και βορικό οξύ, οι οποίοι πετάχθηκαν από ελικόπτερα (περίπου 5.000 τόννοι τη βδομάδα μετά το ατύχημα). Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1986 είχε χτιστεί μια μεγάλη τσιμεντένια σαρκοφάγος για να σφραγίσει τον αντιδραστήρα και τα περιεχόμενά του.
Πολλά από τα οχήματα των «ρευστοποιητών» παραμένουν σκορπισμένα γύρω από την περιοχή του Τσερνομπίλ ακόμα και σήμερα.
Το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνομπίλ, είχε σημαντικές επιπτώσεις στην Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας (ΣΣΔΟ - Ουκρανία από τις 24 Αυγούστου του 1991) και στην ευρύτερη περιοχή της ΕΣΣΔ. Σοβιετικοί και άλλοι επιστήμονες κατέγραφαν τα δεδομένα για τη μόλυνση του αέρα, των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, των προϊόντων της καλλιέργειας, των τροφίμων και των κατοικημένων περιοχών της ΣΣΔΟ, της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Λευκορωσίας (ΣΣΔΛ) και της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας (ΡΣΟΣΔ). Ο συστηματικός έλεγχος για τη μόλυνση από ραδιενέργεια συνεχίστηκε και μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και συνεχίζεται και σήμερα. Τα αποτελέσματα συγκεντρώνει και δημοσιοποιεί μεταξύ άλλων και η Διεθνής Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, ανά πέντε ή δέκα έτη.
Οι μετρήσεις περιλάμβαναν δειγματοληψία του εδάφους, των αγροτικών προϊόντων, του κρέατος, του γάλακτος, του νερού και του αέρα. Στο έδαφος γινόταν διαχωρισμός ανάλογα με το αν ήταν σε περιοχές με καλλιεργήσιμα εδάφη, με ένα ή πολλά είδη καλλιέργειας, με το αν είχαν πληγεί άμεσα από τη ραδιενέργεια και με το αν κατοικούνταν ή ήταν περιοχές φυσικού περιβάλλοντος. Για τα δείγματα που προέρχονταν από το έδαφος περιοχών εκτός των καλλιεργήσιμων, λαμβάνονταν αρχικά μετρήσεις της ακτινοβολίας γάμμα που υποδείκνυαν αν υπάρχει εκεί θερμό σημείο, που θα υποδήλωνε συσσώρευση της ραδιενεργού δράσης στην περιοχή αυτή με εμφάνιση οξείας κορυφής. Αν εμφανιζόταν θερμό σημείο η περιοχή θεωρείτο ακατάλληλη για δειγματοληψία και επιλεγόταν άλλη περιοχή οπότε και λαμβάνονταν ένα με έξι δείγματα για αυτήν. Αυτή η μέθοδος που περιλάμβανε τη σκόπιμη παράλειψη των θερμών σημείων κρίθηκε ανεπαρκής για τη δειγματοληψία του εδάφους όπου υποτίθεται ότι τα θερμά σημεία θεωρούνται περιορισμένης έκτασης και μεγέθους που δεν υπερβαίνει τα λίγα μέτρα. Όμως, ακόμη και στην Πολωνία, το 1986, βρέθηκαν θερμά «σημεία» δεκάδων έως και εκατοντάδων μέτρων με δεκαπλάσια ποσά ραδιενέργειας από τις γύρω περιοχές.
Ένα σύστημα ζωνών εφαρμόστηκε λίγο μετά την καταστροφή του Τσερνομπίλ το 1986 για να βοηθήσει στην εκκένωση του τοπικού πληθυσμού και στην αποτροπή εισόδου στην σημαντικά μολυσμένη περιοχή. Η τοποθεσία γύρω από το χώρο του ατυχήματος χωρίστηκε σε τέσσερις ομόκεντρες ζώνες ανάλογα με το βαθμό επικινδυνότητας. Κάθε οικιστική, πολιτική και επαγγελματική δραστηριότητα είναι απαγορευμένη και ποινικοποιημένη μέσα στη τέταρτη και πιο επικίνδυνη ζώνη, ακτίνας 30 χιλιομέτρων. Η μόνη επίσημη εξαίρεση είναι η λειτουργία του πυρηνικού σταθμού στο Τσερνομπίλ και τις επιστημονικές εγκαταστάσεις που σχετίζονται με τις έρευνες για την ασφάλεια της πυρηνικής ενέργειας.
Η χλωρίδα και η πανίδα στην περιοχή επηρεάστηκαν σημαντικά μετά το ατύχημα. Πευκοδάση στην περιοχή καταστράφηκαν από τη ραδιενέργεια, ενώ υπήρξαν αναφορές και για μεταλλάξεις σε ζώα, με μόνη επιστημονική καταγραφή τον μερικό αλμπινισμό στα χελιδόνια. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν αναφορές ότι η άγρια ζωή στην περιοχή γνωρίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη λόγω της έλλειψης του ανθρώπινου παράγοντα. Εντούτοις επιστημονικές έρευνες αντικρούουν αυτές τις αναφορές, ισχυριζόμενες ότι τα επίπεδα ραδιενέργειας έχουν σημαντική επίπτωση σε άγρια ζώα και φυτά.
Η περιοχή είναι επίσης γεμάτη με νεκροταφεία οχημάτων (περισσότερα από 800) γεμάτα από μολυσμένα στρατιωτικά οχήματα και ελικόπτερα. Δεκάδες ποταμόπλοια και φορτηγίδες σκουριάζουν σε εγκαταλελειμμένα λιμάνια.
Διάφορα επιστημονικά ινστιτούτα και συντονιστικές επιτροπές στην ΕΣΣΔ συμμετείχαν μετά το ατύχημα σε λεπτομερή αποτίμηση της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος μέσω ελέγχων διαφόρων ραδιολογικών συστατικών. Κυρίως μελετήθηκε και έγινε καταγραφή της παρουσίας του Καισίου-134, του Καισίου-137, του Στροντίου και του Πολωνίου καθώς και η παρουσία έντονα ραδιενεργών σωματιδίων (θερμά σωματίδια - hot particles).
Ως αποτέλεσμα του ατυχήματος, 237 άνθρωποι υπέφεραν από οξείας μορφής μόλυνση από ραδιενέργεια, από τους οποίους 31 πέθαναν μέσα στους πρώτους τρεις μήνες. Οι περισσότεροι ήταν πυροσβέστες και διασώστες, οι οποίοι δεν ήταν πλήρως ενήμεροι για τους κινδύνους που διέτρεχαν. 135.000 άνθρωποι εκκένωσαν την περιοχή, 50.000 από αυτούς κάτοικοι του Πριπιάτ. Ο συνολικός αριθμός των θανάτων στην περιοχή είναι δύσκολο να καθοριστεί επακριβώς λόγω της μυστικοπάθειας του τότε καθεστώτος, η οποία οδήγησε σε ελλιπή καταγραφή των σχετικών στατιστικών στοιχείων.
Το ατύχημα στο Τσερνομπίλ είχε επιπτώσεις στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, με τη δυτική, ανατολική και βόρεια Ευρώπη να δέχεται το μεγαλύτερο ποσοστό ραδιενεργών ισοτόπων (περισσότερα από τα μισά ραδιενεργά σωματίδια που απελευθερώθηκαν από το ατύχημα κατέληξαν σε περιοχές εκτός ΕΣΣΔ). Πρώην Γιουγκοσλαβία, Φινλανδία, Σουηδία, Γερμανία, Βουλγαρία, Νορβηγία, Ρουμανία, Αυστρία και Πολωνία δέχθηκαν η κάθε μια περισσότερα από ένα πεταμπεκερέλ (1015 Bq) καισίου-137. Η περιοχή που μολύνθηκε με πάνω από 4.000 Bq/m² καλύπτει το 40% της επιφάνειας της Ευρώπης, ενώ το 2,3% δέχτηκε πάνω από 40.000 Bq/m². Υπολογίζεται ότι από τη συνολική δόση ραδιενέργειας που έλαβε ο πληθυσμός της γης λόγω του ατυχήματος, το 36% αντιστοιχεί στους κατοίκους Ρωσίας, Ουκρανίας και Λευκορωσίας και το 53% στους υπόλοιπους Ευρωπαίους.
Ακόμα και σήμερα υπάρχουν περιορισμοί στη διακίνηση τροφίμων σε χώρες της Ευρώπης:
• Στο Ηνωμένο Βασίλειο υπάρχουν περιορισμοί σε 374 φάρμες με 200.000 πρόβατα.
• Σε Σουηδία και Νορβηγία υπάρχουν περιορισμοί για ζώα που βρίσκονται σε ελεύθερο περιβάλλον (ανάμεσά τους και οι τάρανδοι).
• Στη Γερμανία αλλά και σε άλλες βορειοευρωπαϊκές χώρες ανιχνεύονται υψηλά ποσοστά καισίου-137 σε άγρια ζώα, όπως αγριόχοιρους (μέσα επίπεδα 6.800 Bq/kg, δέκα φορές υψηλότερα από το όριο ασφαλείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα 600 Bq/kg).
Εκτιμάται ότι περισσότερο από το μισό του ιωδίου-131 που διέφυγε από το Τσερνομπίλ κατέληξε εκτός ΕΣΣΔ. Το ραδιενεργό ιώδιο προκαλεί αύξηση των περιπτώσεων καρκίνου του θυρεοειδούς και σύμφωνα με εκτιμήσεις, παρουσιάστηκε αύξηση αυτής της μορφής καρκίνου σε Ηνωμένο Βασίλειο και Τσεχία, χρειάζονται όμως περισσότερες έρευνες για να υπάρξει συνολική εικόνα για την Ευρώπη. Κάποιες άλλες μελέτες αναφέρουν επίσης αύξηση της παιδικής λευχαιμίας σε Δυτική Γερμανία, Ελλάδα και Λευκορωσία. Έχοντας υπόψη ότι τα περισσότερα είδη καρκίνου χρειάζονται 20 με 60 χρόνια μεταξύ έκθεσης στο αίτιο και εκδήλωσης της ασθένειας, είναι προφανές ότι είναι ακόμα νωρίς για να εκτιμήσουμε τις πραγματικές διαστάσεις των επιπτώσεων του ατυχήματος.
Μέρος του ραδιενεργού νέφους από το Τσερνομπίλ έφτασε και στην Ελλάδα μετά από μερικές μέρες. Προκλήθηκε πανικός στον ελληνικό πληθυσμό, συγκεκριμένα σχετικά με την ασφάλεια των τροφίμων, με τον κρατικό μηχανισμό να κάνει συστάσεις για αποφυγή του φρέσκου γάλακτος και το καλό πλύσιμο φρούτων και λαχανικών από τις 5 Μαΐου και μετά. Το ραδιενεργό νέφος επηρέασε κυρίως την Βόρεια Ελλάδα και τη Θεσσαλία, όπου χρόνια αργότερα ανιχνεύονταν ποσά ραδιενέργειας υψηλότερα του κανονικού. Μετρήσεις που έγιναν το 1996 έδειξαν εκπομπές καισίου στα 65 κιλομπεκερέλ ανά τετραγωνικό μέτρο με το όριο επικινδυνότητας να βρίσκεται στα 5 κιλομπεκερέλ.